Przygotowywanie tłumaczeń to proces, który powinien uwzględniać wszelkie formalne zasady. Znajomość języka, jego symboliki i celu to podstawa dobrego przekładu. Od tłumaczy językowych wymaga się profesjonalizmu, więc zwykłe przelanie tekstu na papier czy zapisanie go w edytorze tekstowym, to za mało. Dbałość o szczegóły to wyraz wysokiej jakości wykonania w jakiej treść trafia do odbiorcy, powinna wykazywać fachowość. Akapity, spis treści i zasady zapisu interpunkcji to bezsprzecznie odzwierciedlenie profesjonalizmu autora przekładu. Należy także wiedzieć jak prawidłowo przygotować przypisy i bibliografię w tłumaczeniach. Tłumaczony tekst musi być konstrukcją szanującą powszechnie stosowane formy dobrze przygotowanego w tłumaczeniach to najczęściej parateksty. Gerard Genette w 1982 roku, zainicjował definicję paratekstu jako tekstu stanowiącego swoisty „akompaniament” do tekstu właściwego. Paratekstem może być tytuł, ilustracja lub właśnie Genette definiuje przypis następująco: „Przypis to wypowiedź o różnej długości (wystarcza jedno słowo) odnosząca się do bardziej lub mniej określonego segmentu tekstu i umieszczonaalbo obok niego, albo w odniesieniu do niego”.Polski literaturoznawca Henryk Markiewicz natomiast określa przypis „[…] jako tekst uzupełniający do jakiegoś jedno lub wielowyrazowego odcinka innego tekstu (nazwijmy go tekstem głównym),na co wskazują określone znaki graficzne — asteryski, frakcje górne cyfr, litery, numery wierszy tekstu głównego”.Na podstawie tych wyjaśnień można stwierdzić, że przypis jest różnej długości uzupełnieniem tekstu głównego, przy czym sam nie ma określonego rozmiaru i jest zaznaczany znakiem języków obcych wskazuje, że przypisy powinny znajdywać się u dołu strony: z angielskiego footnote, francuskiego note infrapaginale, niemieckiego Fuβnote. Polskie określenie przypis nie odwołuje się w żaden sposób do ulokowania różne typy przypisów, w swojej pracy z 2009 roku O przypisach tłumacza. Wprowadzenie do lektury. Elżbieta Skibińska dzieli przypisy:a) ze względu na czas powstania: przypisy do pierwszego wydania; przypisydo drugiego wydania; przypisy późniejsze; zdarza się często, że współistniejąobok siebie przypisy z różnych czasów, czasem ze wskazaniem datyumieszczenia przypisu, czasem bez niejb) ze względu na nadawcę: przypisy autorskie (uznane i odrzucane; autentycznei fikcyjne) i przypisy nieautorskie (allografy — autentycznei fikcyjne)c) ze względu na odbiorcę (głównie czytelnika tekstu)d) ze względu na typ tekstu (literacki; nieliteracki)e) ze względu na funkcję (wyłącznie allografy, informujące o okolicznościachpowstania tekstu lub komentarz autora przypisu)Różne są opinie na temat przypisów tłumacza. Niektórzy wskazują, że tłumacz językowy stosuje przypisy, ponieważ nie potrafi prawidłowo przełożyć tekstu. Inni natomiast, uważają, że stosowanie przez tłumaczy przypisów, odzwierciedla ich oczytanie i dążenie do poparcia prawidłowości tłumaczenia. Aby zniwelować opinie negatywne i pozytywne, należałoby wypośrodkować słuszność stosowania przypisów i uznać, że ich wykorzystanie powinno mieć miejsce wtedy, gdy nie ma innej możliwości na tłumaczenie. Może wynikać to z barier kulturowych i językowych, norm społecznych i stylu pomagają odbiorcy zrozumieć sens tłumaczenia, poznać to, co autor miał na myśli, doprecyzować znaczenie elementów opisów zawartych w tłumaczeniach. Dosłowne tłumaczenie nie jest często najlepsze i wymaga od tłumaczy, aby wykorzystali swoje umiejętności do wyjaśnienia niektórych treści zawartych w przekładach. Przypisy zapewne mogą stanowić formę wsparcia przy próbie przybliżenia prawidłowo przygotować przypisy w tłumaczeniach?Odnosząc się do innych prac, publikacji czy literatury, tłumacz musi zastosować przypisy. Prawidłowo przygotowane przepisy w tłumaczeniu, wskażą, że autor przekładu dogłębnie przeanalizował powierzoną treść. Warto znać kilka zasad, którymi rządzą się sposoby stosowania odznaczyć przypis używa się odsyłaczy. W odsyłaczu należy podać numer, literę lub gwiazdkę – wszystkie te powinny być zapisane we frakcji górnej. U dołu strony tożsamo zapisać odsyłacz i umieścić słownikowy, czyli wyjaśniający znaczenie znaczenie wyrazu, zdania, frazy w tekście źródłowym, podaje się po myślniku np.*hycel – osoba zawodowo zajmująca się wyłapywaniem rzeczowy pełni rolę objaśnienia np. postaci biblijnych, historycznych lub nazw własnych i mniej znanych pojęć. Przykładowo: *Midas – władca Frygii, bohater wielu mitów bibliograficzny dokumentuje wykorzystane pozycje autorskie, np.:Iwaszkiewicz P., Łoś W., Stępień M., Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, WSiP, Warszawa 1998, s. 267Przypis informacyjny objaśnia zastosowanie znaczeń i rozwiązań, np.: *Fotografię budynku zamieszczono na s. 45Odnośnik umieszcza się bezpośrednio (bez przerwy, tzw. spacji) za wybranym członem: słowem, frazą bądź wyrażeniem, a przed następującym po nim znakiem tej reguły jest kilka wyjątków. Odnośnik stawia się po następujących znakach interpunkcyjnych:cudzysłów,nawias,znak zapytania,wykrzyknik, (frakcję górną) formatuje się tak jak tekst główny, bez wyróżnienia pogrubieniem czy pochyleniem. Z kolei numerację przypisów powinno się stosować konsekwentnie w obszarze poszczególnych najczęściej umieszcza się u dołu stron, na których występują poszczególne odnośniki. Rzadko stosuje się je na końcu rozdziałów lub publikacji. Składane są takim samym krojem jak tekst główny, ale stosuje się mniejszy stopień pisma – zazwyczaj o jeden lub dwa punkty. Pomaga to w przejrzystości treści w tłumaczeniach – czym jest?Bibliografia to obowiązkowy element utworów piśmienniczych mających charakter informacyjny lub naukowy. Bibliografia w tłumaczeniach ma na celu umożliwienie weryfikacji zawartych w nich treści. Autorzy przekładów tworzą je nie tylko na podstawie własnej wiedzy i doświadczenia, czasem muszą zasięgnąć do prac innych autorów. Szczególnie specjalistyczne tłumaczenia wymagają poparcia np. w naukowych obowiązkowe jest podanie źródła, z którego pobrało się potrzebne informacje. Należy utworzyć określony zestaw informacji, które nazywane są opisem skład pełnego opisu bibliograficznego wchodzą konkretne elementy: autor, tytuł, współtwórcy, numer wydania, numer tomu/części, wydawca, miejsce i rok wydania:autor – podaje się nazwisko autora, jego imię lub inicjał. Zdarza się, że nazwisko zostaje pominięte i od razu zaczyna się od tytułu. Ma to miejsce, gdy autorów jest wielu, przy pracach – zapisać należy go w pełnym oryginalnym brzmieniu. W tytułach obcojęzycznych można, w nawiasie kwadratowym, podać – tłumacze i redaktorzy będący współtwórcami. Wymienia się ich nazwiska oraz imiona/ wydania – wykorzystywany jest zapis cyframi arabskimi. Jeśli wydanie jest pierwsze, nie trzeba go tomu – używa się skrótu „t.” oraz cyfr – wpisuje się nazwę wydawcy lub powszechnie stosowane skróty (o ile zostaną odczytane bez ryzyka nierozpoznawalności). [ – skrót oznaczający bez wydania – najczęściej zapisuje się miasto, w którym publikacja została wydana. [ – skrót oznaczający bez miejscarok wydania – cyframi arabskimi określony rok wydania. [ – skrót oznaczający bez w tłumaczeniach – przykłady opisów bibliograficznychRóżne publikacje, źródła, ilość autorów, nośnik tekstu czy forma – mają wpływ na to jak powinien wyglądać opis bibliograficzny w tłumaczeniach. Poniżej kilka przykładów:Opis bibliograficzny książkiOsuchowska B., Poradnik autora, tłumacza i redaktora, Inicjał, Warszawa artykułu w pracy zbioroweParuch Waldemar, Konflikty unicestwiające w piłsudczykowskiej myśli politycznej, [w:]Oblicza i koncepcje rozwiązywania konfliktów w polskiej myśli politycznej XX wieku, red. M. Strzelecki, Bydgoszcz 2000, s. z encyklopediiZych Adam, Afazja, [w:]Encyklopedia pedagogiczna XXI w., t. 1,Warszawa 2003, s. poznawczy, [w:] Okoń Wincenty, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998, w internecieMalarz Daniel, Wirtualna historia malarstwa, [online], dostępny w Internecie: [dostęp 14 lutego 2019].

2. Nowy model działania przypisów: czytelnik aktywuje hiperłącze przypisowe, a treść przypisu wyświetlana jest w „dymku” bez przeładowania ani zmiany ekranu. Takie rozwiązanie jest wygodniejsze i szybsze. Znacznik przypisu przestaje mieć znaczenie – wszystkie kolejne przypisy mogą być oznaczone jedną gwiazdką bez szkody dla

26 czerwca 2022 Przypisy są nieodłącznym elementem każdej naukowej publikacji, ale możemy spotkać je także w dziełach beletrystycznych, publicystycznych czy popularnonaukowych. Czym są i kiedy powinniśmy wzbogacić nimi pisany przez nas tekst? Jak poprawnie sporządzać przypisy w książce lub pracy licencjackiej? Czym różnią się przypisy od bibliografii? Zapraszamy do lektury! Czym jest przypis? Najprościej mówiąc, przypis to uwaga, komentarz, objaśnienie dodane do głównego tekstu publikacji, najczęściej książki, artykułu czy prezentacji multimedialnej. Przypisy mogą być wprowadzane do dzieła na różnym etapie jego kształtowania – może dodać je sam autor już w trakcie jego tworzenia; mogą one zostać stworzone przez redaktora prowadzącego książkę w wydawnictwie; zdarza się także, że sięga po nie tłumacz, pracujący nad przekładem książki dziesiątki (a nawet setki!) lat po jej powstaniu. Przypisy najczęściej umieszcza się na dole strony, na końcu rozdziału lub na końcu książki, a w określonych przypadkach (tzw. przypisy harwardzkie) mogą pojawić się także w tekście głównym. Ile przypisów powinno znaleźć się w książce lub pracy licencjackiej? Odpowiedzią na to pytanie nie jest niestety konkretna liczba. Powinny pojawić się one wszędzie tam, gdzie są konieczne, a o tym – w kolejnym akapicie. Dowiedz się, kiedy podajemy przypisy Zdarza się, że studenci niektórych kierunków (zwłaszcza niehumanistycznych) po raz pierwszy stają przed koniecznością sporządzania przypisów dopiero przy składaniu pracy zaliczeniowej z jakiegoś przedmiotu lub nawet podczas pisania pracy licencjackiej, inżynierskiej lub magisterskiej. Wykładowca lub promotor wymaga pracy z przypisami, a nie jesteś pewien, kiedy powinieneś je stosować? Bez paniki – podpowiadamy, że powinieneś po nie sięgnąć: kiedy dosłownie cytujesz czyjąś wypowiedź lub fragment publikacji (musisz podać źródło cytatu), kiedy odwołujesz się do wyników badań, przemyśleń, dorobku intelektualnego konkretnej osoby lub osób (jeśli nie jesteś autorem przywoływanej tezy, również powinieneś wskazać jej twórców), kiedy chcesz uzupełnić tekst o jakieś dodatkowe wyjaśnienia, które nie są jednak na tyle istotne, aby zamieścić je w tekście głównym (np, wyjaśnić w pracy literaturoznawczej, co oznacza obco brzmiący motyw vanitas lub motyw stabat mater dolorosa) – możesz zamieścić je w przypisie dolnym. Pamiętaj, że poprawnie wykonane przypisy są nieodzowne w publikacjach naukowych. Ich stosowanie zapobiega niepożądanym zjawiskom, takim jak przywłaszczanie cudzej własności intelektualnej, plagiat lub – znacznie trudniejszy do wychwycenia – autoplagiat. Najczęstsze rodzaje przypisów Najczęściej dzielimy przypisy ze względu na funkcję, którą pełnią. I tak rozróżniamy przypisy: bibliograficzne, rzeczowe, słownikowe (terminologiczne). Podczas pisania pracy licencjackiej lub magisterskiej z pewnością najczęściej zetkniesz się z przypisami bibliograficznymi. Służą one do wskazania źródła cytowanego tekstu lub przytaczanej myśli, przy czym źródło to może mieć różny charakter; od książki, artykułu w czasopiśmie lub rozdziału w pracy zbiorowej, przez przypis ze strony internetowej, aż po inne rodzaje twórczości, takie jak film, serial czy spektakl teatralny. Przypisy bibliograficzne występują w pracach naukowych zwykle najliczniej, dlatego w roli odnośników do nich najbezpieczniej jest używać cyfr arabskich. Ten rodzaj przypisów można umieszczać zarówno na dole strony, jak i na końcu rozdziału bądź całej pracy. Przypisy rzeczowe pozwalają wzbogacić tekst o dodatkowe wyjaśnienia i tym samym ułatwić czytelnikowi jego zrozumienie. Jeśli na przykład nie jesteś pewien, czy odbiorca tekstu wie, na czym polega sentymentalizm w literaturze albo jakie są podstawowe cechy dekadentyzmu, a odwołujesz się do tych terminów w swojej pracy, warto zamieścić ich krótkie definicje w przypisie – uwaga! – na dole strony. Umieszczanie przypisów rzeczowych na końcu rozdziału lub książki może być niewygodne dla czytelnika, który w celu dotarcia do nich musi kartkować lub scrollować sporą część pracy. Wyjątkiem od tego są sytuacje, kiedy treść wymaga bardzo obszernego objaśnienia, które zajęłoby prawie całą stronę – wtedy umieszczanie go na dole strony nie jest dobrym pomysłem. Kiedy posłużysz się w swojej pracy na przykład obcojęzycznym związkiem frazeologicznym lub archaizmem, zastosuj przypisy słownikowe, w których podasz współczesne znaczenia tych słów lub fraz. Są one z reguły krótkie, dodatkowo informują o języku (np. fr. – francuski, ang. – angielski) lub okresie (np. stp. – staropolski), z którego pochodzi dane wyrażenie. Przypisy słownikowe często możemy spotkać w literaturze pięknej, gdzie odnośnikami do nich bywają nie tylko kolejne liczby, ale także znaki graficzne, jak choćby znana wszystkim gwiazdka: *. Najlepiej umieszczać je na dole i stosować rozróżnienie, jeśli zachodzi potrzeba użycia kilku na jednej stronie, np.: *, **, ***. Inny podział przypisów dotyczy konwencji, w której są sporządzane. Dotyczy to przede wszystkim przypisów bibliograficznych, wśród których wyróżnia się: styl europejski, styl harwardzki. Przypisy europejskie umieszczane są poza tekstem głównym publikacji. Mają określoną strukturę i bezwzględnie wymagają, aby przy pierwszej wzmiance o danym dziele podać pełen zestaw informacji na jego temat, ze szczególnym uwzględnieniem: autora(-ów), tytułu dzieła lub jego części (np. rozdziału), tytułu większej całości, jeśli dotyczy (np. tytułu książki w przypadku rozdziału, tytułu czasopisma w przypadku artykułu) wraz z autorami/redaktorami, daty i miejsce wydania. Przy kolejnych wzmiankach o danej publikacji posługujemy się skrótami, konsekwentnie w wersji polskiej lub łacińskiej, np. tamże/ibidem, tenże/idem, taż/eadem. Przypisy europejskie są popularne w pracach z zakresu literaturoznawstwa, językoznawstwa oraz historii. W opozycji do nich stawiane są przypisy harwardzkie (amerykańskie), o którym opowiadamy w kolejnej części tego tekstu. Przypisy amerykańskie – co to takiego? Przypisy amerykańskie różnią się od europejskich tym, że pojawiają się wśród głównego tekstu publikacji. Ich niewątpliwą zaletą jest klarowne i jednoznaczne powiązanie z treścią pracy, dzięki czemu czytelnik nie musi przerywać lektury i zaglądać na dół strony lub na koniec rozdziału (albo całej książki). Przypisy amerykańskie są ściśle związane z bibliografią, ponieważ zawierają jedynie skrócony opis bibliograficzny dzieła, do którego się odwołujemy, zawierający nazwisko autora, rok wydania oraz (opcjonalnie) numer strony. Pełny opis bibliograficzny znajduje się właśnie w bibliografii, która jest kluczem do odczytania pominiętych elementów opisu. Przypisy amerykańskie umieszcza się w nawiasach kwadratowych lub półokrągłych po przywołanym cytacie lub myśli. Są popularne zwłaszcza w książkach dotyczących nauk ścisłych oraz w książkach socjologicznych. Przypisy – zobacz najlepsze przykłady! Jeśli wciąż masz wątpliwości, jak zrobić przypisy w swojej książce lub pracy licencjackiej, poniżej znajdują się przydatne przykłady. Przypis słownikowy * Be careful! (ang.) – Uważaj! Przypis rzeczowy ¹ Pampa – rozległy równinny step porośnięty wysoką trawą w Ameryce Południowej. Przypisy bibliograficzne (styl europejski) ¹ H. Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski, Siedmioróg, Wrocław 2021. ² H. Jadacka, Czym jest termin? [w:] tejże, Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa 1976, s. 28. ³ J. Maćkiewicz, Wyspa – językowy obraz wycinka rzeczywistości [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999, str. 193-206. 4 D. Butler, O wzajemnym oddziaływaniu terminologii i słownictwa ogólnego. II. Determinologizacja wyrazów z leksyki specjalnej, „Poradnik Językowy”, z. 3, Warszawa 1979, s. 127. Zastanawiasz się, jak zrobić przypis, kiedy powołujesz się na źródło internetowe? Możesz to zrobić na przykład w ten sposób: ¹ Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza [online], dostęp: . Przypisy bibliograficzne (styl amerykański) „Dziedzictwo kulturowe Zaolzia – przy znaczącym udziale przedszkoli, szkół, nauczycieli, organizacji, stowarzyszeń – w sposób konserwatywny i pieczołowity przekazywane jest z pokolenia na pokolenie” (Szczurek-Boruta 2022: 107). „Po rewolucji Maoistów skala emigracji z Nepalu dramatycznie wzrosła” (Sadecka 2019: 209). Niektórzy badacze skłaniają się ku uznaniu memów za gatunek współczesnej sztuki (Burkacka 2016: 89). – przykład przypisu odnoszącego się do czyjejś ogólnej myśli, nie do dosłownego cytatu. Przypisy a bibliografia Wiesz już, jak poprawnie konstruować przypisy i zapewne nie jest dla ciebie zagadką, co to jest bibliografia i jak należy ją tworzyć. Być może zastanawiasz się jednak, jaka jest relacja pomiędzy tymi dwoma elementami? Bibliografia na ogół zlokalizowana jest na końcu książki lub poszczególnych jej części i ukazuje całość piśmiennictwa, z którego korzystał autor podczas pisania dzieła. To oznacza, że może być go więcej niż źródeł wskazanych w przypisach. Pozcje wymienione w bibliografii są również uszeregowane według określonego klucza (najczęściej alfabetycznie), podczas gdy przypisy są zamieszczane według kolejności pojawiania się opisywanych przez nie źródeł w tekście pracy. Nie można także zapominać, że bibliografia ma istotne znaczenie w przypadku stosowania przypisów amerykańskich, które nie zawierają pełnego opisu bibliograficznego publikacji, do której odwołuje się autor. Również warte przeczytania Sprzedaj książki Wypłaciliśmy już 14 796 048 zł za sprzedane książki w Polecamy sprawdzić -95% zł dobry zł jak nowa zł dobry -73% zł jak nowa zł jak nowa zł widoczne ślady używania -70% zł jak nowa zł jak nowa zł nowa Korzystaj wygodnie z naszej aplikacji

Proponuję więc następującą hierarchizację: spośród wymienionych powyżej wartości samoistnych za samoistne sensu stricto uznać należy jedynie te, które pojawiają się w

W ostatnich latach sporą popularnością cieszy się argumentacja, którą w kontekście naszych rozważań uznać można za próbę pokazania, z jakiego szczególnego rodzaju potencjalności wynika konieczność przyznania szczególnego statusu płodowi. A więc dlaczego wobec płodu powinniśmy posiadać zobowiązania analogiczne do tych, jakie mamy względem osoby, choć nie takie, jakie mamy względem podatnika czy wyborcy. Mowa tutaj o rozumowaniu zaproponowanym przez D. Marquisa, opartym na pojęciu wartościowej przyszłości (z ang. future of value) [przypis 42]. Marquis przyjmuje, że o niemoralności pozbawienia kogoś życia przesądza utrata wartościowej przyszłości, czyli tego wszystkiego, na czym tej osobie zależy, bądź zależałoby. Następnie dodaje on, że w dokładnie taki sam sposób, w jaki wartościową przyszłość posiada dorosły człowiek, posiada ją również płód. I podobnie jak dorosły człowiek, płód w wyniku pozbawienia życia może ją utracić. Wobec tego, skoro wartościowa przyszłość przesądza o niemoralności zabójstwa, stanowi ona tą szczególną, potencjalną właściwość płodu, która pozwala nam twierdzić, iż jego status moralny jest identyczny ze statusem dorosłego. Argumentacja Marquisa doczekała się wielu krytycznych komentarzy. Przede wszystkim, słusznie podkreślano, iż posiadanie wartościowej przyszłości wymaga uświadomienia sobie celów i warunków ich realizacji. Szkoda wynikająca z utraty wartościowej przyszłości ma więc swoje źródło nie tylko w fakcie, że miejsce miała nawet obiektywna strata, lecz również w fakcie, że strata ta mogłaby być zasadniczo subiektywnie odczuwana już teraz. Str. 37 Przy takim ujęciu wartościowej przyszłości, szczególna ocena aktu pozbawienia życia indywiduum a jest warunkowana hipotetyczną zdolnością stwierdzenia przez a zgodnie ze swoimi przekonaniami, że: gdybym wiedział, co tracę, już teraz cierpiałbym z tego powodu. Tego warunku płód z pewnością nie jest w stanie spełnić. Krytycy Marquisa podkreślają, że płód nie tylko nie ma świadomości, ale, co więcej, nie sposób też zbudować żadnej wiarygodnej teorii istnienia psychicznego (osobowego) kontinuum pomiędzy płodem, a dorosłym osobnikiem, który potencjalnie się z niego rozwinie [przypis 43]. Potencjalność płodu jako gwarancja jego szczególnego statusu moralnego wciąż pozostaje zatem kwestią wymagającą dodatkowych wyjaśnień. 13. Podsumowanie Analiza jednego z najpopularniejszych sposobów dowodzenia niemoralności zabiegów przerywania ciąży pokazuje, że kluczowe znaczenie dla jego poprawności ma ustalenie, jakie właściwie kryteria decydują o przyznaniu statusu moralnego, w szczególności statusu moralnego osoby, oraz jaką rolę odgrywa w tym biologiczne człowieczeństwo płodu. Zagadnienie moralnej oceny aborcji nie redukuje się więc, wbrew częstym sugestiom, do kwestii ustalenia, czy płód jest, czy też nie jest biologicznie rzecz biorąc człowiekiem. Jego rozstrzygnięcie wymaga raczej podania takiej teorii podstaw statusu moralnego osoby, z której wynikałoby, że płód status ten posiada. Teoria słusznego interesu wydaje się trafnie charakteryzować powody, dla których indywiduom przypisywane są uprawnienia moralne, w tym uprawnienia przysługujące ludziom dorosłym. Obejmuje ona przy tym szeroki zakres indywiduów, włączając w to rośliny i zwierzęta (etyka ekologiczna) oraz przejawy inteligentnego sztucznego życia (transhumanizm). Jednocześnie stanowiąc propozycję skromną pod względem ilości wymaganych dla jej przyjęcia założeń. Wszystko to razem pozwala utrzymywać, że teoria słusznego interesu jest niezwykle atrakcyjną propozycją rozumienia istoty uprawnień oraz obowiązków moralnych, zwłaszcza w odniesieniu do obowiązku ochrony czyjegoś życia i korelującego z nim prawa do życia. Powyżej argumentowałem, że w świetle teorii słusznego interesu fałszywe okazuje się twierdzenie, jakoby płód i dorosły człowiek posiadali identyczny status moralny. Odpowiada za to różnica w katalogu tych ich interesów, które skłonni jesteśmy uznawać za słuszne. Jednocześnie, przeciwnicy dopuszczalności zabiegów przerywania ciąży nie dysponują żadnym przekonującym wyjaśnieniem alternatywnym. Str. 38 Wyjaśnienie to wymagane jest również wtedy, gdy argument z koherencji przekonań interpretowany jest jako odwołujący się do wartościowości ludzkiego życia (AKPw). Konieczność poszanowania ludzkiego życia od poczęcia musi mieć bowiem jakąś podstawę i jeżeli są nią słuszne interesy, znów mamy powody, by kwestionować stanowisko przeciwnika aborcji. W takim razie, dopóki na podstawie wypowiedzi przeciwników przerywania ciąży nie uda się zrekonstruować takiej teorii podstaw statusu moralnego przypisywanego zapłodnionej komórce jajowej, zarodkowi czy płodowi, albo też teorii podstaw uznania ludzkiego życia za wartościowe od poczęcia, która nie stałaby w sprzeczności z przesłankami argumentu z koherencji przekonań, a jednocześnie była wiarygodna w większym stopniu niż teoria słusznego interesu, należy przyjąć, że przeciwnicy prawnego zezwolenia na przerywanie ciąży nie dysponują poprawnym, ani tym bardziej przekonującym argumentem na poparcie swoich intuicji moralnych. A przynajmniej argumentem, który odwoływałby się do powszechnie akceptowanej zasady zakazującej stosowania podwójnych standardów w ferowaniu moralnych ocen [przypis 44]. Podsumowując, problem moralnej oceny przerywania ciąży nie polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, kiedy zaczyna się ludzkie życie. Spór o granice biologicznie rozumianego człowieczeństwa często przesłania nam, jak się okazało, o wiele bardziej istotniejszy spór o kryteria nabycia statusu moralnego posiadanego przez dorosłych ludzi. Argumenty zwolennika stanowiska konserwatywnego w tym ostatnim sporze są jednak niewystarczające. Stąd wniosek, że w swoim obecnym kształcie nie powinny one odgrywać żadnej poważnej roli w politycznej debacie na temat prawnej dopuszczalności przerywania ciąży. W szczególności, nie uzasadniają one żadnych kategorycznych stwierdzeń dotyczących konieczności odpowiednich regulacji prawnych. Podziękowania Pierwsza wersja tego artykułu powstała w 2002 roku. Od tamtej pory wprowadziłem do niego szereg zmian oraz poprawek, które, mam nadzieję, uczyniły go przystępniejszym i bardziej wartościowym merytorycznie. Dziękuję wszystkim osobom, których życzliwe, lecz krytyczne uwagi przyczyniły się do tych zmian. Są to: Tomasz Bacewicz, Łucja Fryźlewicz, Tomasz Gizbert-Studnicki oraz Aleksandra Kubiak. Str. 39 Bibliografia Almond [1998] – B. Almond, Prawa, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 1998 s. 303- 311. Bryant et al. [2005] – J. Bryant, L. Baggott la Velle, J. Searle, Introduction to Bioethics, John Wiley, Chichester 2005. Davis [1998] – N. A. Davis, Deontologia współczesna, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 247-260. Dworkin [1994] – R. Dworkin, Life's Dominion, Vintage Books, New York 1994. Feinberg [1980] – J. Feinberg, Rights, Justice, and the Bounds of Liberty, Princeton University Press, Princeton 1980. Gibson [2004] – S. Gibson, The Problem of Abortion: Essentially Contested Concepts and Moral Autonomy, „Bioethics”, Vol. 18 (2004), No. 3, s. 221-233. Hare [1975] – R. M. Hare, Abortion and the Golden Rule, „Philosophy and Public Affairs”, Vol. 4 (1975), No. 3, s. 201-222. Harman [2003] – E. Harman, The Potentiality Problem, „Philosophical Studies”, Vol. 114 (2003), s. 173-198. Hart [1982] – H. L. A. Hart, Essays on Bentham: Studies in Jurisprudence and Political Theory, Clarendon Press, Oxford 1982. Hughes [2004] – J. Hughes, Citizen Cyborg: Why Democratic Societies Must Respond to the Redesigned Human of the Future, Westview Press 2004. Lee Nelson [2008] – J. Lee Nelson, Wszyscy jesteśmy chimerami, „Świat Nauki”, Nr 3 (199), 2008, s. 30-37. Lizza [2007] – J. P. Lizza, Potentiality and human embryos, „Bioethics”, Vol. 21 (2007), No. 7, s. 379-385. Lovering [2005] – R. P. Lovering, Does a Normal Foetus Really Have a Future of Value? A Reply to Marquis, „Bioethics”, Vol. 19 (2005), No. 2, s. 131-145. MacCormick [1977] – N. MacCormick, Rights in Legislation, w: P. Hacker, J. Raz (red.), Law, Morality and Society: Essays in Honour of H. L. A. Hart, Oxford University Press, Oxford 1977, s. 189-209. Marquis [1989] – D. Marquis, Why Abortion is Immoral, „Journal of Philosophy”, Vol. 86 (1989), s. 183-202. Marquis [1999] – D. Marquis, An Argument That Abortion Is Wrong, w: J. Arthur (red.), Morality and Moral Controversies, 6. edition, Prentice Hall, New Jersey 1999. Persson [2003] – I. Persson, Two Claims About Potential Human Beings, „Bioethics”, Vol. 17 (2003), No. 5-6, s. 503-516. Pietrzykowski [2005] – T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa: zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005. Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997. Singer [2004] – P. Singer, Wyzwolenie zwierząt, przełożyli A. Alichniewicz i A. Szczęsna, PIW, Warszawa 2004. Str. 40 Steinbock [1992] – B. Steinbock, Life Before Birth: The Moral and Legal Status of Embryos and Fetuses, Oxford University Press, New York 1992. Stretton [2004] – D. Stretton, The Deprivation Argument Against Abortion, „Bioethics”, Vol. 18 (2004), No. 2, s. 144-180. Thomson [1971] – J. J. Thomson, A Defence of Abortion, „Philosophy & Public Affairs” Vol. 1 (1971), no. 1, przedruk w: R. Munson (red.), Intervention and Reflection: Basic Issues in Medical Ethics, 5. edition, Belmont-Wadsworth 1996, s. 69-80. Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440. Warren [1998] – M. A. Warren, Przerywanie ciąży, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza Warszawa 1998, s. 347-360. Wendler [1999] – D. Wendler, Understanding the „Conservative View On Abortion”, „Bioethics”, Vol. 13 (1999), Issue 1, s. 32-56. White [1985] – A. R. White, Rights, Clarendon Press, Oxford 1985. Wilmut et al. [2002] – I. Wilmut, K. Campbell, C. Tudge, Ponowny akt stworzenia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002. Przypisy: Przypis 1 Bogatym źródłem literatury poświęconej uzasadnieniu niemoralności aborcji jest przykładowo portal http:// [wróć do głównej treści] Przypis 2 Por. Pietrzykowski [2005] – T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa: zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005, s. 283-291. [wróć do głównej treści] Przypis 3 Por. Warren [1998] – M. A. Warren, Przerywanie ciąży, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza Warszawa 1998, s. 35; Gibson [2004]. [wróć do głównej treści] Przypis 4 Ich przystępne streszczenie znajduje się np. w: Davis [1998] – N. A. Davis, Deontologia współczesna, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 247-260. [wróć do głównej treści] Przypis 5 Thomson [1971] – J. J. Thomson, A Defence of Abortion, „Philosophy & Public Affairs” Vol. 1 (1971), no. 1, przedruk w: R. Munson (red.), Intervention and Reflection: Basic Issues in Medical Ethics, 5. edition, Belmont-Wadsworth 1996, s. 69-80.: „[…] the right to life consists not in the right not to be killed, but rather in the right not to be killed unjustly.” [wróć do głównej treści] Przypis 6 Pod wpływem Thomson [1971] – J. J. Thomson, A Defence of Abortion, „Philosophy & Public Affairs” Vol. 1 (1971), no. 1, przedruk w: R. Munson (red.), Intervention and Reflection: Basic Issues in Medical Ethics, 5. edition, Belmont-Wadsworth 1996, s. 69-80. Część badaczy zagadnienie zakazu przerywania ciąży traktuje wprost jako problem ustalenia zakresu poświęceń nakazywanych przez prawo. Ich zdaniem, ponieważ zakaz aborcji zmusza do moralnego heroizmu w stopniu, który nie byłby akceptowany przez większość w odniesieniu do samego siebie, odstąpienie od bezwzględnego obowiązku ochrony życia znajduje uzasadnienie. [wróć do głównej treści] Przypis 7 Choć, jak podnosi Thomson [1971] – J. J. Thomson, A Defence of Abortion, „Philosophy & Public Affairs” Vol. 1 (1971), no. 1, przedruk w: R. Munson (red.), Intervention and Reflection: Basic Issues in Medical Ethics, 5. edition, Belmont-Wadsworth 1996, s. 69-80, samo to nie wystarczy, gdyż prawa zarodka czy płodu to jedno, a dopuszczalna, w świetle praw innych indywiduów, forma ich ochrony, to coś zupełnie innego. [wróć do głównej treści] Przypis 8 Zasadę konsekwencji potraktować można jako wersję formalnej zasady sprawiedliwości, zwanej również zasadą równości – indywidua równe sobie (pod istotnymi względami) muszą być traktowane w dokładnie ten sam sposób. Można ją również interpretować w duchu „złotej zasady” (ang. golden rule), o której w kontekście aborcji pisał Hare [1975] – R. M. Hare, Abortion and the Golden Rule, „Philosophy and Public Affairs”, Vol. 4 (1975), No. 3, s. 201-222. [wróć do głównej treści] Przypis 9 Od tego miejsca w tekście będę posługiwał się terminem „płód” w znaczeniu: „organizm ludzki przed urodzeniem”, ponieważ rozróżnienie na zapłodnioną komórkę jajową, zarodek i płód nie ma znaczenia w kontekście dalszych rozważań, w szczególności, nie wpływa na ocenę omawianego argumentu przeciwnika aborcji. [wróć do głównej treści] Przypis 10 Por. orzeczenia Sądu Najwyższego z r. i r. [wróć do głównej treści] Przypis 11 Zamiast terminu „status moralny” w debacie na temat aborcji często pojawia się termin „godność” („przyrodzona godność płodu”). Traktuję je jako tożsame znaczeniowo. [wróć do głównej treści] Przypis 12 Można utrzymywać, że przeciwnikowi aborcji chodzi tylko i wyłącznie o nabycie przez płód jednego prawa, tj. identycznego prawa do życia, jakim cieszy się dorosły. Tak chyba jednak nie jest. Nabycie wyłącznie prawa do życia, przy braku pozostałych uprawnień moralnych, pozostawia swoistą furtkę dla stwierdzenia, że status moralny płodu i dorosłego człowieka mimo wszystko się różnią. A to pozwala wnosić, że w przypadku aborcji nie można mówić o stosowaniu podwójnych standardów. Przeciwnik aborcji nie ma więc moim zdaniem wyjścia, musi on twierdzić, że interesują go kryteria nabycia przez płód statusu moralnego identycznego ze statusem dorosłego. [wróć do głównej treści] Przypis 13 Używam więc tutaj terminu „człowiek” w znaczeniu, które Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 31-33 nazywa „deskryptywnym”, a Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440. „genetycznym”. Konieczność przyjęcia Akp4 jest podkreślana przez obie autorki jako warunek konieczny dowodu niemoralności aborcji. Por. Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440: „[…] in the absence of any argument showing that whatever is genetically human is also morally human, […] nothing more than genetic humanity can by demonstrated […]”. [wróć do głównej treści] Przypis 14 W sprawie biologicznego statusu ludzkiego zarodka por. Bryant et al. [2005] – J. Bryant, L. Baggott la Velle, J. Searle, Introduction to Bioethics, John Wiley, Chichester 2005, s. 161-168, Wilmut et al. [2002] – I. Wilmut, K. Campbell, C. Tudge, Ponowny akt stworzenia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002, Persson [2003] – I. Persson, Two Claims About Potential Human Beings, „Bioethics”, Vol. 17 (2003), No. 5-6, s. 503-516. [wróć do głównej treści] Przypis 15 Lee Lee Nelson [2008] – J. Lee Nelson, Wszyscy jesteśmy chimerami, „Świat Nauki”, Nr 3 (199), 2008, s. 30-37. [wróć do głównej treści] Przypis 16 Jak zaznacza Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 55: „indywidualność genetyczna zarodka ludzkiego nie jest równoznaczna z indywidualnością osobową”. [wróć do głównej treści] Przypis 17 Por. Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 56. [wróć do głównej treści] Przypis 18 Termin „człowiek” występuje w pierwszym zdaniu w znaczeniu, który Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440 nazywa moralnym. Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, mówi tutaj z kolei o znaczeniu normatywnym. [wróć do głównej treści] Przypis 19 W codziennej komunikacji dystynkcja ta jest zwykle zaniedbywana, co stanowi prawdopodobne źródło wielu nieporozumień. W języku potocznym, w którym na ogół formułowane są normy i oceny moralne, bardziej jednak liczy się wygoda użytkowników niż precyzja sądów. [wróć do głównej treści] Przypis 20 Por. Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440, Warren [1998] – M. A. Warren, Przerywanie ciąży, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza Warszawa 1998, s. 347-360. [wróć do głównej treści] Przypis 21 Zob. krytyczne omówienie w tym właśnie duchu różnych koncepcji osoby w: Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 70-78. [wróć do głównej treści] Przypis 22 Na marginesie, Ronald Dworkin uznaje problem rozstrzygnięcia, czy płód jest tak rozumianą osobą, za drugorzędny, samo zaś pojęcie osoby za zbyt wieloznaczne, aby mogło ono stanowić pomoc w rozwiązaniu problemu moralnej oceny aborcji, por. Dworkin [1994] – R. Dworkin, Life's Dominion, Vintage Books, New York 1994, s. 23. [wróć do głównej treści] Przypis 23 A więc w znaczeniu, które Dworkin nazywa praktycznym (practical sense), dla odróżnienia od filozoficznego znaczenia terminu „osoba” (personhood in philosophical sense). [wróć do głównej treści] Przypis 24 Konieczność takiej właśnie, dwojakiej interpretacji twierdzeń przeciwnika aborcji uzasadnia Dworkin [1994] – R. Dworkin, Life's Dominion, Vintage Books, New York 1994, s. 9-24. Por. również Pietrzykowski [2005] – T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa: zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005, s. 259-262. [wróć do głównej treści] Przypis 25 AKP nazywa Dworkin [1994] – R. Dworkin, Life's Dominion, Vintage Books, New York 1994, derywowanym sprzeciwem wobec aborcji (derivative objection), gdyż ma on swoje źródło w założeniu istnienia praw i uzasadniających je interesów od momentu zapłodnienia. Z kolei AKPw nazywa sprzeciwem niezależnym (detached), ponieważ nie wymaga on żadnych założeń odnośnie praw i interesów. [wróć do głównej treści] Przypis 26 Singer [2004] – P. Singer, Wyzwolenie zwierząt, przełożyli A. Alichniewicz i A. Szczęsna, PIW, Warszawa 2004. [wróć do głównej treści] Przypis 27 Omówienie wymienionych kryteriów znajdzie czytelnik w: Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 31-55. [wróć do głównej treści] Przypis 28 Warren [1998] – M. A. Warren, Przerywanie ciąży, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza Warszawa 1998, s. 347-360, s. 353. [wróć do głównej treści] Przypis 29 Hughes [2004] – J. Hughes, Citizen Cyborg: Why Democratic Societies Must Respond to the Redesigned Human of the Future, Westview Press 2004. w książce zatytułowanej „Obywatel cyborg” argumentuje na rzecz przyjęcia odczuwania i świadomości jako podstawowych kryteriów nabycia statusu moralnego osoby, jednocześnie przekonując, że sztuczna inteligencja także może być świadoma i odczuwająca. [wróć do głównej treści] Przypis 30 Podobnie: Pietrzykowski [2005] – T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa: zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005, s. 265. [wróć do głównej treści] Przypis 31 Możliwość nawiązania bezpośredniego kontaktu z inteligentnymi przedstawicielami obcej cywilizacji, na którą również powołuje się Warren [1996] – M. A. Warren, On the Moral and Legal Status of Abortion, w: T. A. Mappes, D. DeGrazia (red.), Biomedical Ethics, 4. edition, McGraw-Hill, Inc., New York 1996, s. 434-440, gra podobną rolę. Przykład z androidami jest jednak o tyle ciekawy, iż dobitnie pokazuje, że status moralny określonej treści przysługuje indywiduom niezależnie od tego, czy są one organizmem biologicznym. [wróć do głównej treści] Przypis 32 Warren [1998] – M. A. Warren, Przerywanie ciąży, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza Warszawa 1998, s. 347-360, s. 352. [wróć do głównej treś c i] Przypis 33 Por. Hart [1982] – H. L. A. Hart, Essays on Bentham: Studies in Jurisprudence and Political Theory, Clarendon Press, Oxford 1982. [wróć do głównej treści] Przypis 34 Dokładniejsza charakterystyka teorii interesu znajduje się w MacCormick [1977] – N. MacCormick, Rights in Legislation, w: P. Hacker, J. Raz (red.), Law, Morality and Society: Essays in Honour of H. L. A. Hart, Oxford University Press, Oxford 1977, s. 189-209, Feinberg [1980] – J. Feinberg, Rights, Justice, and the Bounds of Liberty, Princeton University Press, Princeton 1980, Almond [1998] – B. Almond, Prawa, w: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 1998 s. 303-311. [wróć do głównej treści] Przypis 35 W sprawie krytyki teorii interesu por. White [1985] – A. R. White, Rights, Clarendon Press, Oxford 1985, s. 79-85. [wróć do głównej treści] Przypis 36 Por. uzasadnienie tego stanowiska w: Przyłuska-Fiszer [1997] – A. Przyłuska-Fiszer, Aspekty etyczne sporu o przerywanie ciąży, Monografie Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa 1997, s. 85-89. Dworkin postuluje z kolei, że dla moralnej istotności interesów indywiduum wymagane jest posiadanie przezeń świadomości na jakimkolwiek etapie życia, por. Dworkin [1994] – R. Dworkin, Life's Dominion, Vintage Books, New York 1994, s. 16, 18-19. [wróć do głównej treści] Przypis 37 Termin „dążenie” należy rozumieć metaforycznie, gdyż mowa tu o „dążeniach” nieuświadomionych. Pierwotnie, zgodnie z doktryną darwinizmu, zakładano, że podstawowym celem organizmu jest przeżycie i wydanie potomstwa. Współcześnie akcent został przesunięty z organizmu i gatunku na geny, których organizm jest „nosicielem”. [wróć do głównej treści] Przypis 38 Por. White [1985] – A. R. White, Rights, Clarendon Press, Oxford 1985, s. 80, 87-88. [wróć do głównej treści] Przypis 39 Człowiek posiada kilka specyficznie ludzkich interesów, które z pewnością n

przypis do przypisu z innej książki